Một số tác giả đã chỉ ra sự phân đôi giữa hai loại chuyên gia được bổ nhiệm và tình huống khó xử có thể phát sinh từ đó. Ngoài việc bổ nhiệm chuyên gia trung lập bởi các trọng tài viên, còn có các nhân chứng chuyên gia cung cấp tư vấn kỹ thuật, thường nhằm hỗ trợ cho bên đã bổ nhiệm và chi trả phí cho họ. Luận điểm này nêu bật hai điểm khác biệt chính trong thực tế: i) Chuyên gia được bổ nhiệm bởi hội đồng trọng tài hoặc được bổ nhiệm chung, được xem là chuyên gia độc lập hoặc trung lập; ii) Chuyên gia được bổ nhiệm bởi các bên tranh chấp, còn được mô tả như là "đại diện của bên".

Việc được coi là 'trung lập' hoặc 'đại diện của bên' có thể tạo ra căng thẳng và làm dấy lên vấn đề xung đột lợi ích tiềm ẩn. Xung đột lợi ích được định nghĩa một cách chung là tình huống trong đó lợi ích cá nhân của một người mâu thuẫn với trách nhiệm của người đó đối với người khác. Một số tác giả đã định nghĩa khái niệm này chi tiết hơn, đó là tình huống trong đó nhiệm vụ chuyên môn hoặc tổ chức được giao cho một người mâu thuẫn với lợi ích cá nhân của người đó, làm suy giảm tính độc lập, khách quan và vô tư trong phán xét của họ. Xung đột lợi ích có thể được mô tả là xung đột khách quan (quan hệ gia đình, quan hệ kinh tế) hoặc xung đột chủ quan (quan hệ bạn bè, bất đồng ý kiến).

Mặc dù hầu hết các quy tắc trọng tài do các tổ chức sử dụng thường đề cập đến xung đột lợi ích của trọng tài viên (xem thêm Hướng dẫn về Xung đột Lợi ích trong Trọng tài Quốc tế do Hiệp hội Luật sư Quốc tế công bố), nhưng thường không có quy định trực tiếp nào về xung đột lợi ích cho các nhân chứng chuyên gia, cũng như không có tham chiếu nào đến các nguyên tắc liên quan đến vấn đề này. Tuy nhiên, một số quy tắc có đề cập đến các nguyên tắc về tính độc lập, khách quan, hoặc vô tư, đặc biệt là đối với các chuyên gia được bổ nhiệm bởi hội đồng trọng tài.

I. Các tiêu chuẩn quy định trong các văn kiện của UNCITRAL

A. Luật Mẫu UNCITRAL về Trọng tài

Luật Mẫu UNCITRAL về Trọng tài năm 2006 (gọi là “Luật Mẫu UNCITRAL”) không phân biệt rõ ràng giữa các chuyên gia được bổ nhiệm bởi hội đồng trọng tài và các nhân chứng chuyên gia được bổ nhiệm bởi các bên trong các phần khác nhau. Điều 26(1) cho phép hội đồng trọng tài bổ nhiệm một hoặc nhiều chuyên gia, trong khi Điều 26(2) cho phép các bên có cơ hội trình bày nhân chứng chuyên gia. Khả năng này liên quan đến Điều 18 của Luật Mẫu UNCITRAL, đảm bảo rằng mỗi bên được trao đầy đủ cơ hội để trình bày vụ việc của mình.

Dựa trên các quy định của Luật Mẫu UNCITRAL, chúng ta có thể xác định hai chức năng cho việc sử dụng chuyên gia: i) báo cáo cho hội đồng trọng tài về các vấn đề cụ thể mà hội đồng trọng tài phải quyết định; ii) cung cấp chứng cứ cho hội đồng trọng tài. Tuy nhiên, Luật Mẫu UNCITRAL không quy định các tiêu chuẩn cụ thể nào như yêu cầu về tính độc lập hay vô tư.

B. Quy tắc Trọng tài UNCITRAL

Quy tắc Trọng tài UNCITRAL năm 2010 phân biệt rõ ràng giữa nhân chứng chuyên gia và chuyên gia được bổ nhiệm bởi hội đồng trọng tài, đặc biệt thông qua các Điều 27 và 29.

Việc trình bày nhân chứng chuyên gia được đề cập trong bối cảnh sản xuất chứng cứ. Theo Điều 27(2), nhân chứng, bao gồm nhân chứng chuyên gia, do các bên trình bày để làm chứng trước hội đồng trọng tài về các vấn đề thực tế hoặc chuyên môn có thể là bất kỳ cá nhân nào, bất kể cá nhân đó có phải là một bên trong trọng tài hay có liên quan đến một bên hay không. Trừ khi hội đồng trọng tài chỉ định khác, các tuyên bố của nhân chứng, bao gồm cả nhân chứng chuyên gia, có thể được đệ trình bằng văn bản và phải được ký bởi cá nhân cung cấp lời khai.

Về chuyên gia được bổ nhiệm bởi hội đồng trọng tài, Điều 29(1) quy định rằng, sau khi tham khảo ý kiến ​​của các bên, hội đồng trọng tài có thể bổ nhiệm một hoặc nhiều chuyên gia độc lập để đưa ra báo cáo bằng văn bản về các vấn đề cụ thể mà hội đồng trọng tài phải quyết định. Bản sao các điều khoản tham chiếu của chuyên gia, do hội đồng trọng tài xác định, phải được gửi cho các bên. Thêm vào đó, theo Điều 29(2), chuyên gia có nghĩa vụ, về nguyên tắc, phải trình bày cho hội đồng trọng tài và các bên mô tả về trình độ chuyên môn của mình cùng với tuyên bố về tính vô tư và độc lập trước khi chấp nhận bổ nhiệm.

(….)

_____

Djamel El Akra

Arbitrator, VTA