Tòa án đã xác định rằng: “việc quy định trong luật về các giới hạn pháp lý mà tòa án của Cộng hòa Kazakhstan không được phép xem xét lại các quyết định trọng tài, như quy định tại Khoản 3 Điều 52 của Luật Trọng tài, không mâu thuẫn với Khoản 2 Điều 13 của Hiến pháp.” Ngoài ra, “Tòa án Hiến pháp không thấy có dấu hiệu vi phạm quyền bình đẳng và quyền tự do của cá nhân trong các điều kiện và tình huống pháp lý tương tự, và do đó coi rằng Khoản 3 Điều 52 của Luật Trọng tài đã tuân thủ Khoản 1 Điều 14 của Hiến pháp.” Điều này có nghĩa là Tòa án Hiến pháp đã khẳng định rõ rằng các quyết định trọng tài phải được các tòa án Cộng hòa Kazakhstan thi hành và không thể bị xem xét lại về nội dung vượt quá các giới hạn pháp lý đã được quy định trong luật.

Tòa án Hiến pháp cũng cho rằng các căn cứ để hủy bỏ quyết định trọng tài và từ chối thi hành do “mâu thuẫn với trật tự công cộng” không đáp ứng được yêu cầu về tính rõ ràng và chắc chắn trong các quy định pháp luật, vì “trật tự công cộng” được định nghĩa tương đương với “nền tảng của pháp luật và trật tự”, có thể được diễn giải bao gồm bất kỳ yếu tố nào của pháp luật và trật tự. Do đó, Tòa án Hiến pháp khuyến nghị Chính phủ cân nhắc việc sửa đổi luật để thiết lập các tiêu chí rõ ràng “giúp phân biệt rõ ràng giữa hành vi hợp pháp và bất hợp pháp, loại trừ khả năng diễn giải tùy tiện các quy định pháp luật”

Nghị quyết này của Tòa án Hiến pháp không chỉ củng cố vị thế của trọng tài và các nguyên tắc cơ bản của nó ở Kazakhstan, mà còn khởi động quá trình loại bỏ một trong những kẽ hở pháp lý chính có thể làm suy yếu tính chung thẩm của phán quyết trọng tài – cụ thể là việc diễn giải quá rộng rãi các căn cứ để hủy bỏ phán quyết trọng tài với lý do “mâu thuẫn với trật tự công cộng”. Chúng tôi mong đợi những sửa đổi luật từ Chính phủ và Quốc hội, phù hợp với khuyến nghị của Tòa án Hiến pháp, để giải quyết dứt điểm sự nghi ngại về tính hiệu quả của trọng tài như một trong những phương thức ưu tiên giải quyết tranh chấp tại Kazakhstan.

Chúng tôi xin bày tỏ lòng biết ơn đến Viện sĩ, Giáo sư Suleimenov M.K. và Giáo sư Duyssenova A. vì đã tham gia với vai trò chuyên gia trong quá trình xem xét này, và vì những đóng góp nhiều năm qua trong việc thúc đẩy trọng tài tại Kazakhstan, cũng như gửi lời cảm ơn đến các thẩm phán của Tòa án Hiến pháp vì sự chuyên nghiệp cao và cam kết với các nguyên tắc pháp quyền khi ban hành Nghị quyết này.

Điều quan trọng cần lưu ý là vấn đề về tính hợp pháp của trọng tài ở Kazakhstan đã trải qua một chặng đường đầy thử thách. Những thỏa thuận trọng tài đầu tiên đã được Cộng hòa Kazakhstan ký kết từ những ngày đầu độc lập. Vào cuối những năm 1990, khi tình hình kinh tế trở nên khó khăn, mối đe dọa về việc trọng tài quốc tế can thiệp vào các hợp đồng đầu tư lớn mà Cộng hòa Kazakhstan và các doanh nghiệp của mình đã ký kết, liên tục gia tăng. Ngoài ra, một số cơ quan trọng tài trong nước bắt đầu đưa ra các phán quyết không có lợi cho các cơ quan nhà nước. Điều này khiến một số cơ quan chính phủ và cơ quan thực thi pháp luật (Chính phủ, Viện Kiểm sát Tối cao, Bộ Tư pháp) xem xét các biện pháp để tránh áp dụng các phán quyết trọng tài trong việc giải quyết tranh chấp trong nước. Vào ngày 1 tháng 7 năm 1999, một Bộ luật Tố tụng Dân sự mới đã được thông qua, loại bỏ các quy định về việc thi hành các phán quyết trọng tài. Kết quả là, các tòa án bắt đầu từ chối thi hành các phán quyết trọng tài. Để giải quyết vấn đề này, Tòa án Tối cao Cộng hòa Kazakhstan đã ban hành một Nghị quyết hướng dẫn, làm rõ rằng các phán quyết trọng tài có thể được thi hành. Tuy nhiên, điều này đã gặp phải sự phản đối mạnh mẽ từ Chính phủ và các cơ quan nhà nước khác. Dưới áp lực này, Tòa án Tối cao đã đình chỉ hiệu lực của nghị quyết của mình.

Năm 2002, Thủ tướng Kazakhstan yêu cầu Hội đồng Hiến pháp đưa ra giải thích chính thức về Phần 2 Điều 13 và Phần 1 Điều 75 của Hiến pháp Kazakhstan. Các điều khoản này của Hiến pháp tuyên bố: “Mọi người đều có quyền được bảo vệ tư pháp đối với các quyền và tự do của mình.” Câu hỏi đặt ra là liệu quyền ký kết một điều khoản trọng tài có phù hợp với quyền được bảo vệ tư pháp hay không, hay nói cách khác, liệu quyền thi hành các phán quyết trọng tài có phù hợp với Hiến pháp hay không. Đáp lại yêu cầu này, Nghị quyết số 1 ngày 15 tháng 2 năm 2002, “Về việc giải thích chính thức Phần 2 Điều 13 và Phần 1 Điều 75 của Hiến pháp Cộng hòa Kazakhstan,” đã được thông qua. Nghị quyết này đã gây ra nhiều tranh cãi trong cộng đồng pháp lý ở Kazakhstan và trên quốc tế. Vài tháng sau, với sự hỗ trợ của Viện Trọng tài của Phòng Thương mại Stockholm, một hội nghị quốc tế đã được tổ chức tại Almaty, với hơn 500 đại biểu tham dự. Nhiều luật sư Kazakhstan và quốc tế đã chỉ trích Nghị quyết này. Kết luận chính của hội nghị là: vì một thỏa thuận trọng tài là một hợp đồng, khi quyền lợi theo hợp đồng đó bị vi phạm, bên có quyền có quyền yêu cầu bảo vệ tư pháp đối với quyền lợi của mình. Bản chất của thỏa thuận trọng tài là các bên đồng ý rằng trong trường hợp có tranh chấp, họ sẽ không đưa vấn đề ra tòa án mà đưa ra trọng tài, và họ tự nguyện tuân thủ quyết định của trọng tài khi quyết định đó được đưa ra. Nếu một bên không tuân thủ quyết định, quyền của bên còn lại theo thỏa thuận sẽ bị vi phạm và có thể được bảo vệ tư pháp. Điều này có nghĩa là trong những trường hợp như vậy, bảo vệ tư pháp được thực hiện thông qua việc thi hành quyết định trọng tài bởi tòa án. Do đó, quyền được bảo vệ tư pháp được thực hiện khi, trong trường hợp vi phạm thỏa thuận trọng tài của một bên (ví dụ, không tuân thủ quyết định trọng tài), các bên khác có quyền yêu cầu bảo vệ tư pháp.

Tại tòa án, thỏa thuận trọng tài không phải là cơ sở để tranh chấp về nội dung mà là cơ sở để giải quyết tranh chấp về quy trình xét xử và thi hành quyết định trọng tài. Do đó, khi đưa ra tòa án, phán quyết hay quyết định trọng tài không được xem xét lại về nội dung. Việc thi hành chỉ có thể bị từ chối nếu tòa án xác định rằng thỏa thuận trọng tài không có giá trị hoặc chứng minh rằng quy trình xét xử có sai sót nghiêm trọng. Vì vậy, việc thi hành các phán quyết trọng tài thực tế là một hình thức bảo vệ tư pháp đối với quyền lợi của các bên tranh chấp. Quy định hiến pháp rằng mọi người đều có quyền được bảo vệ tư pháp không bị vi phạm; thay vào đó, nó được khẳng định khi các tòa án thi hành các phán quyết trọng tài. Dưới áp lực của cộng đồng pháp lý và các nhà đầu tư, Nghị quyết của Hội đồng Hiến pháp nói trên đã bị bãi bỏ sáu năm sau khi được thông qua, bằng Nghị quyết số 1 ngày 7 tháng 2 năm 2008.

Chúng tôi hy vọng rằng, với việc thông qua Nghị quyết thi hành của Tòa án Hiến pháp vào ngày 13 tháng 9 năm 2024, và khi luật tương ứng được sửa đổi theo khuyến nghị của Nghị quyết này, câu hỏi về tương lai của trọng tài ở Kazakhstan sẽ được coi là tích cực và được giải quyết dứt điểm.

___

Aigoul Kenjebayeva
Luật sư Thành viên, Công ty Luật Quốc tế Dentons,
Trọng tài viên Trung tâm Trọng tài Thương nhân Việt Nam (VTA)